O wystawie
Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie w 1909 roku była największą wystawą na ziemiach polskich przed I wojną światową. Prace nad jej organizacją rozpoczęto już roku 1907, kiedy inicjatorzy projektu rozesłali ponad sto listów do ziemian, przemysłowców i inteligencji.
Dnia 2 grudnia 1907 roku w sali restauracyjnej Hotelu Angielskiego (znany później jako Hotel Polonia) przy ul. Dojazd (obecnie Aleja Piłsudskiego) odbyło się pierwsze spotkanie poświęcone wystawie. Zjawiło się ponad 100 osób „…ze sfer przemysłowych Częstochowy, Zagłębia i okolic, oraz – Warszawy, między którymi widzieliśmy najpoważniejszych przedstawicieli naszego przemysłu”. Spotkanie otworzył Władysław Małkowski, zwracając szczególną uwagę na znaczenie wystawy pod względem kulturalnym. Po dyskusji, w głosowaniu nad projektem, głosów przeciwnych nie odnotowano. Przeciwnie – zebrani wnioskowali o różne formy rozszerzania zakresu przedsięwzięcia, tak by objęło ono także przemysł drobny i rzemiosło, a przez swoją funkcję kulturalną podnosiło poziom świadomości zwiedzających. To nie były tylko puste słowa poparcia… Już na pierwszym spotkaniu w ruch poszły książeczki czekowe. W ciągu kwadransa na stole prezydialnym pojawiły się deklaracje uczestnictwa w funduszu gwarancyjnym wystawy na łączną kwotę 9 tys. rubli.
Wybrano tymczasową komisję organizacyjną w składzie: W. Małkowski, ks. Fulman, M. Kokowski, inż. Fijałkowski, J. Grosman, prezydent Głazek, H. Koczalski, Cyprian Apanowicz, A. Janowski, K. Zawada i Gradstein. Komisja miała wystąpić do gubernatora piotrkowskiego o zgodę na organizację wystawy. Zebrani zdecydowali o wysłaniu delegacji do Zagłębia, by tam już promować przedsięwzięcie. Optymistycznie przyjęto termin wystawy na sierpień – wrzesień 1908 roku. Na lokal biura wystawowego przeznaczono pomieszczenia w budynku przy Alei 22.
Pod koniec grudnia 1907 roku dyrektor Szymański z Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie” zorganizował spotkanie w sprawie Wystawy, w Zawierciu. Przybyło 18 przedstawicieli wielkiego przemysłu, ale mimo tak niewielkiej liczby, uczestnicy spotkania apelowali, by przedsięwzięcie miało nie lokalny lecz krajowy zasięg. Z tego względu radzili przesunąć termin na rok 1909 i rozszerzyć agitację za wystawą.
Publiczne dyskusje pozwoliły już marcu 1908 zakreślić kształt Wystawy Przemysłu i Rolnictwa. Przedstawił go - dokooptowany do komitetu – architekt Alfons Bogusławski, na posiedzeniu 3 marca 1908 roku.
Proponowany regulamin zakładał tworzenie działów:
- przemysłu wielkiego i drobnego,
- rękodzielnictwa,
- rolnictwa, leśnictwa i ogrodnictwa,
- części ogólnej.
Postanowiono też utworzyć lokalne komitety promujące Wystawę w Łodzi, Pabianicach, Łasku, Zawierciu, Noworadomsku (Radomsku), Tomaszowie Rawskim (Mazowieckim), Rawie itd.
Dnia 5 maja 1908 r. w sali Hotelu Angielskiego odbyło się, na zaproszenie komitetu tymczasowego, otwarte spotkanie osób deklarujących wsparcie organizacji Wystawy.
A. Bogusławski przedstawił wstępny preliminarz, szacujący dochody na 45 tys. rubli, deficyt wówczas wyniósłby 10 tys. rubli. W.(?) Małkowski zaprezentował dotychczasowe efekty przygotowań. Zebrani wybrali Komitet Wystawy w składzie:
książę Stefan Lubomirski | liczba głosów | - | 42 |
hrabia Raczyński, | - | 42 | |
dyrektor Gustaw Wolski, | - | 42 | |
dyrektor Szymański, | - | 40 | |
Jan Grosman | - | 39 | |
dr Władysław Sachs, | - | 39 | |
prezes Adam Michalski | - | 39 | |
ks. kan. Marian Fulman | - | 39 | |
dyrektor Ignacy Wilski | - | 39 | |
inż. Leon Mońkowski | - | 37 | |
inż. Władysław Kozłowski | - | 37 | |
Władysław Małkowski | - | 36 | |
inż. Edmund Telakowski | - | 36 | |
inż. Alfons Bogusławski | - | 35 | |
przeor O. E. Rejman | - | 34 | |
dyrektor Adolf Jacquesson | - | 33 | |
dyrektor Antoni Janowski | - | 31 | |
Henryk Markusfeld | - | 31 | |
inż. Władysław Bogusławski | - | 31 | |
dr Leopold Kohn | - | 30 | |
radca Tadeusz Chwalibog | - | 31 | |
K. Masłowicz obywatel ziemski | - | 28 | |
dyrektor Schacht | - | 26 | |
Franciszek Brauliński | - | 24 |
Zastępcami członków komitetu wybrano:
Jana Biedrzyńskiego | - 23 głosy |
Jana Głazka (prezydent) | - 20 głosów |
Józefa Ostrowskiego z Maluszyna (członek Rady Państwa) | - 20 głosów |
Na wniosek Alfonsa Bogusławskiego postawiono zaprosić do Komitetu Wystawy Leopolda Kronenberga.
Przyjęto również, że Wystawa nie może być inicjatywą powiatową, lecz gubernialną. Takie też określenie przyjęto w nazwie Wystawa Przemysłu i Rolnictwa gub. Piotrkowskiej w Częstochowie. Gubernialna wystawa nie do końca odpowiadała aspiracjom, realizm jednak wymagał liczenia się z – niechętnymi dla ponadlokalnych inicjatyw - urzędnikami carskimi.
Na potrzeby Wystawy uporządkowano park oraz z własnych środków finansowych wybudowano kilka pawilonów.
- Pawilon Główny
- Hala Maszyn
- Wzorcowa Zagroda Włościańska
- Pawilon Przemysłu Ludowego
- Pawilon Rolniczy
- Pawilon Drobnego Przemysłu
- i inne
Na terenie Wystawy wybudowano też wiele prywatnych pawilonów. Do najciekawszych można zaliczyć:
- Pawilon Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”
- Pawilon Dóbr „Ostrowy”
- Pawilon Leśnictwa
- Pawilon Browaru Parowego K. Szwedego
- Pawilon Towarzystwa Akcyjnego Kindlera
- Bar pod Kogutkiem
- i inne
Przebieg Wystawy Przemysłu i Rolnictwa
Otwarcie Wystawy rozpoczęło się 5 sierpnia mszą świętą na Jasnej Górze o godzinie 12:00. Mszę odprawił o. przeor Euzebiusz Rejman. Po mszy wicegubernator z Piotrkowa, generał Kaznakow dokonał uroczystego przecięcia wstęgi. Gdy wstążka opadła, hrabia Karol Raczyński wręczył żonie prezesa Komitetu Wystawy - księżnej Stefanowej Lubomirskiej - bukiet pięknych kwiatów Potem przy dźwiękach orkiestry miejscowego pułku huzarów rozpoczęło się zwiedzanie ekspozycji. W pierwszym dniu wystawy odwiedziło ją 1480 osób.
Następnego dnia Komitet Wystawy Przemysłu i Rolnictwa i zaproszeni goście wyjechali pociągiem z Częstochowy do Kłomnic, a stamtąd przez Borowno, bryczkami, do pałacu ks. Lubomirskiego, gdzie odbył się bankiet z okazji otwarcia Wystawy.
Zjazdy i wycieczki
Podczas Wystawy odbyły się też zjazdy, przybyły delegacje i zorganizowane grupy zwiedzających.
Między innymi:
- 25 - 28 sierpnia odbył się Zjazd Straży Ogniowej, na który przybyło 41 delegacji, liczących 180 strażaków z całego Królestwa
- około 3500 osób uczestniczyło w dniach 25 – 28 sierpnia w Zjeździe Kółek Rolniczych
- w niedzielę i w poniedziałek (19 i 20 września) w Muzeum Hygienicznym odbył się II Ogólnopolski Zjazd Towarzystwa Hygieniczego. Przyjechało ponad 150 osób, najwięcej z Warszawy i Łodzi.
- 12 sierpnia przybyła wycieczka gości Czech
Teatr Marii Przybyłko-Potockiej
Podczas wystawy działał teatr, prowadzony przez zespół pani Marii Przybyłko-Potockiej. Odbyło się około 60 spektakli, repertuar był bardzo urozmaicony, obejmował zarówno klasykę („Obrona Częstochowy”, „Sędziowie” Wyspiańskiego, „Norę” Ibsena, „Zbójców” Schillera) jak i rzeczy lżejsze (Fredro „Przygody Szerloka” itd.).
Rajd samochodowy
Seweryn Czetwertyński, prezes Centralnego Towarzystwa Rolniczego, zapalony automobilista, wymyślił przeprowadzenie rajdu samochodowego Warszawa – Kalisz – Częstochowa. Rajd miał miejsce 21 sierpnia na trasie Warszawa – Częstochowa. Dnia 22 sierpnia, pod Częstochową odbył wyścig na czas, na dystansie 1 wiorsty.
Zawody sportowe
Inną atrakcją były „igrzyska olimpijskie”, zorganizowane przez Władysława Pytlasińskiego. Na specjalnie przygotowanym boisku odbyły się zawody w pięcioboju, obejmującym skok, ćwiczenia plastyczne, rzucanie kamieniem, rzucanie młotem i walkę zapaśniczą.
Wyróżnienia i nagrody
Podczas Wystawy, w poszczególnych grupach rozdawano różne nagrody. Przeważnie były to:
- Dyplom uznania (najwyższa nagroda)
- Złoty medal (duży i mały)
- Srebrny medal (duży i mały)
- Brązowy medal (duży i mały)
- nagrody pieniężne
- inne
Spis nagrodzonych można przeczytaj na tej stronie.
Zamknięcie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa
Zakończenie przedsięwzięcia miało miejsce w dniu 3 października 1909 roku. O godz. 14.00 odprawiono uroczyste nabożeństwo w Kościele Jasnogórskim, na które przybył cały Komitet Wystawy, bardzo licznie miejscowa inteligencja, wielu obywateli z okolic, przedstawiciele prasy i tłumy ludzi. Mszę św. zakończyła piękna mowa wygłoszona przez ks. Przeora O. Rejmana. Po nabożeństwie zaczęto gromadzić się przed pawilonem głównym i do godziny 16.00 zebrało się tam 3-5 tys. osób. Na balkonie pawilonu zajął miejsce Komitet Wystawy i chór Lutnia. Kilka minut po godz. 16.00 rozpoczął przemówienie prezes, książę Lubomirski, po nim chór odśpiewał Poloneza Moniuszki, a następnie wystąpił dyrektor Wystawy A. Bogusławski odczytując nazwiska nagrodzonych wystawców. O godz. 18.00, na placu Wystawy, Teatr Marii Przybyło-Potockiej wystawił jednoaktową sztukę Arthura Schnitzlera pt. „Kolacyjka”. Przedstawienie zaszczycił swą obecnością Komitet Wystawy i wielu gości przybyłych na uroczystości. Po spektaklu artystka otrzymała od Komitetu Wystawy bukiet kwiatów z napisem na szarfie, uznającym jej zasługi. Później, około godz. 21.00, w hotelu Angielskim odbył się bankiet z udziałem członków Komitetu, wystawców oraz zaproszonych gości. Podczas tego bankietu, w imieniu Komitetu Wystawy wręczono upominek księciu Stefanowi Lubomirskiemu i jego małżonce - wspaniałą wazę (obecnie puchar znajduje się w Muzeum Częstochowskim), dzieło firmy braci Łapieńskich z Warszawy oraz piękną intarsję drzewną, według rysunku Kędzierskiego, wykonaną w zakładach p. Bobrówny z Warszawy. Bramy Wystawy zostały zamknięte o godz. 24.00. W poniedziałek rozpoczęto wywóz eksponatów.
Podsumowanie
Wystawę Przemysłu i Rolnictwa zwiedziło według różnych szacunków od 500 do 750 tys. osób. Było ponad 660 wystawców, w tym firmy amerykańskie, francuskie, belgijskie, czeskie, szwajcarskie, angielskie, a nawet brazylijskie. Obrót kapitałowy Wystawy wyniósł ponad 400 tys. rubli. Wydatki Komitetu Organizacyjnego wyniosły 202 tys. rubli, wpływy – 180 tys. Deficyt – 22 tys. rubli pokryty został z zebranego przez organizatorów funduszu gwarancyjnego.
Co pozostało po Wystawie
Większość pawilonów została rozebrana zaraz po zakończeniu Wystawy. Pozostał uporządkowany park miejski, w którym pozostało 5 pawilonów.
Są to:
- Pawilon Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”. Dzięki staraniom księdza Bonawentury Metlera, w 1923 pawilon przejęło Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii, a 1929 powstało tu obserwatorium astronomiczne, z teleskopem, który ks. Metler skonstruował w trakcie studiów na Sorbonie. W latach 2008 - 2009 budynek został wyremontowany, utworzono w nim multimedialne centrum edukacji i rozwoju najmłodszych Zodiak. Otwarcie centrum odbyło się 5 czerwca 2010.
- Pawilon Etnograficzny. Budynek wystawienniczy, służy jako miejsce wystaw o charakterze etnograficznym. Znany także jako Muzeum Przemysłu Ludowego. Obecnie jest obiektem wystawienniczym Muzeum Częstochowskiego.
- Zagroda Włościańska. Obecnie jest obiektem wystawienniczym Muzeum Częstochowskiego.
- Muzeum Higieniczne, obecnie znane jako Pawilon Wystaw Czasowych. W 1966 roku, w pawilonie otwarte zostało Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, które w 1976 przeniesiono do nowo wybudowanych podziemnych korytarzy. Obecnie pawilon służy czasowym ekspozycjom, organizowanym przez Muzeum Częstochowskie.
- Altana dla orkiestry
Do pamiątek po Wystawie można zaliczyć staw parku czy Przewodnik po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie, który wydano w 15 tys. egzemplarzy, (niektóre zachowały się do dziś), a także liczne wydawnictwa książkowe oraz pocztówki przedstawiające obiekty wystawowe.
Późniejsze wystawy w Częstochowie
Po wystawie Przemysłu i Rolnictwa, w Częstochowie organizowano kilka wystaw. Jedną z nich była wystawa w 1926 roku, zorganizowana przez warszawską spółkę „Wystawy Polskie”, reprezentowana przez p. S. Drozdowskiego i J. Guranowskiego. Miasto na cele organizacyjne użyczyło budynek szkolny przy ul. Jasnej (dziś Waszyngtona). Wystawa trwała od 12 do 31 sierpnia, a uczestniczyło w niej zaledwie 100 wystawców. Ostro wystawę skrytykował ówczesny przewodniczący Rady Miasta, dr Stanisław Nowak, mający dobrze w pamięci – jako były prezes oddziału częstochowskiego Towarzystwa Hygienicznego – sukces 1909 roku. Nowak pisał we swoich wspomnieniach: „…zamiast wystawy mały jarmark! Oburzenie i śmiech ogarnęły wszystkich! Bardziej jowialni i pogodni, uśmiawszy się do syta z wystawy, szli na piwo, cholerycy zaś i śledziennicy klęli i uciekali do domu, zaprzysięgając sobie w duszy, że noga ich nigdy więcej nie stanie na żadnej częstochowskiej wystawie…”. Może zbyt ostra to była ocena, faktem jednak jest, że wystawa nie mogła nawet w części dorównać przedwojennemu wzorcowi.
Kolejna wystawa zorganizowana została w roku 1933 przez pismo „Słowo Częstochowskie” Odbyła się w dniach od 8 września do 1 października. Wystawiało się 95 firm, w tym 90 częstochowskich. Ekspozycję obejrzało 32,5 tysiąca osób.
Bardziej udane były wystawy organizowane zaraz po zakończeniu II wojny światowej.
Pierwsza odbyła się w dniach od 7 września do 10 października 1946 roku. Zwiedził ją osobiście minister Hilary Minc. Odwiedzili wystawę także przedstawiciele duchowieństwa –prymas Polski kardynał August Hlond i krakowski kardynał Adam Sapieha. Ogółem wystawę odwiedziło ponad 300 tys. ludzi. Organizowano liczne dni tematyczne.
Sukcesem zakończyła się także następna wystawa w 1947 roku. Niestety, sytuacja polityczna w kraju stalinizmu zniszczyła inicjatywy społeczne. Otwarta 7 sierpnia 1948 roku wystawa była już manifestacją socjalistycznych form produkcji.
W 1949 roku zmieniono nazwę na Wystawę Rolniczo-Gospodarczą, a eksponować się mogły tylko przedsiębiorstwa „uspołecznione”. W takiej formie wystawa istniała do końca lat pięćdziesiątych.
Współczesnym nawiązaniem do Wystawy z 1909 r. są ekspozycje organizowane przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego i samorząd miasta Częstochowy, towarzyszące Jasnogórskiemu Świętu Dziękczynienia za Plony. Inicjatorami tych wystaw byli dyrektorzy ODR Jacek Lupa i Stanisław Juchnik. Od 2000 r. równoległą imprezą towarzyszącą są Dni Europejskiej Kultury Ludowej organizowane przez Regionalny Ośrodek Kultury i miejski Ośrodek Promocji Kultury „Gaude Mater”. Przekraczająca 60 tys. osób frekwencja na tych imprezach świadczy o stałym zapotrzebowaniu na częstochowską wystawę.
Literatura
- Stulecie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909. Wydawca: Muzeum Częstochowskie, 2009.
- Dariusz Złotkowski „Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909 roku w świetle prasy polskiej". Muzeum Częstochowskie, 2009
- Przewodnik po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909
- Gazeta Częstochowska 1909
- Goniec Częstochowski 1909
- ŚWIAT 1909